پرسش :

چه قوانینی در رابطه با انجام یک انتخابات درست و شایسته در ایران و قوانین ما موجود است؟


پاسخ :
ابتدا به عنوان مقدمه باید بگوییم که انتخابات شایسته باید به صورتی برگزار شود که بیشترین[1] رابطه ممکن بین انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان برقرار باشد تا بتوان نسبت به حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش امیدوار بود. کرسی های نمایندگی یا مناصب حاکمیتی، داوطلبان نمایندگی یا مناصب حاکمیتی و آراء مردم عوامل اصلی مورد توجه هر انتخابات هستند و کیفیت بکارگیری هر یک از این عوامل در نتیجه و شایستگی انتخابات نقش موثری دارد. از ابتدای تحقق حکومت های مردم سالار روش های گوناگون برای انتخابات و اخذ رأی به کار گرفته شده است، اما بهترین روش آن است که بتوان از ساده ترین راه به عدالت انتخاباتی راه یافت و در این میان نقش قوانین خوب برای شایستگی انتخابات بر کسی پوشیده نیست که در کشورهای مختلف و نظام های انتخاباتی قوانین متفاوتی وجود دارد که در جای خود قابل مطالعه است.

به این سوال که چه قوانینی در ایران برای انجام انتخابات شایسته وجود دارد را در دو سطح می توان پاسخ داد:
 

1. قوانین مربوط (اصول مربوط) به انتخابات در قانون اساسی:  

در قانون اساسی بالغ بر دوازده اصل به موضوع انتخابات مختلف پرداخته که در ذیل به چندموردازاین اصول اشاره می شود. برای مثال در اصل شصت و دوم قانون اساسی در مورد انتخابات مجلس شورای اسلامی آمده است: «مجلس شورای اسلامی از نمایندگان ملت که به طور مستقیم و با رأی مخفی انتخاب می شوند تشکیل می گردد. شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان و کیفیت انتخابات را قانون معین می کند.»  هم چنان که می بینید قانون اساسی شیوه رأی مخفی (در مقابل علنی) را پذیرفته و این می تواند در شایستگی و سلامت انتخابات نقش موثری داشته باشد. به طور کلی امروزه همه پذیرفته اند که آشکار بودن محتوای رأی، به آزادی انتخابات لطمه وارد می کند، زیرا در صورت علنی بودن رأی، ممکن است رأی دهنده در معرض فشار قدرت دولت یا صاحبان نفوذ سیاسی و اجتماعی و حتی در خطر مقابله و انتقام جویی های مخالفان سیاسی قرار گیرد.[2] نیز اصل شصت و سوم مقرر می دارد «دوره نمایندگی مجلس شورای اسلامی چهار سال است. انتخابات هر دوره باید پیش از پایان دوره قبل برگزار شود به طوری که کشور در هیچ زمانی بدون مجلس باقی نماند.» که این اصل نیز به نوبه خود با ایجاد زمان مشخص می تواند جلوی سوء استفاده های احتمالی را بگیرد و یا اصل نود و نه که نظارت بر انتخابات های مختلف را بر عهده شورای محترم نگهبان گذاشته و اصول دیگری که در این زمینه وجود دارد، مانند اصول شماره 6، 58، 62، 63، 64، 68، 99، 100، 114، 117، 119، 121.
 

2. انتخابات در قوانینی عادی:

 هم چنان که در اصل شصت و دوم قانون اساسی ملاحظه کردید بیان شرایط انتخابات کنندگان و انتخاب شوندگان و کیفیت انتخاب مجلس به قوانین عادی واگذار شده و این شأن قانون اساسی است که جزئیات را بیان نمی کند و این رویه در مورد سایر انتخابات نیز رعایت شده است، لذا ما برای آگاهی کامل از جزئیات، کیفیت و شرایط اجرایی هر انتخابات باید به قوانین عادی راجع به آن انتخابات، رجوع کنیم؛ ولی چون در این نوشتار مجال پرداختن به قوانین همه انتخابات ها نیست فقط برخی را ذکر می کنیم: مثلاً ماده 57 قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی مقرر می دارد فعالیت تبلیغاتی از طریق وسائل عمومی و دولتی ممنوع است. و در مواد 62 و 63 آمده است، تبلیغ علیه  داوطلبان دیگر نمایندگی ممنوع است، نیز ماده یازده قانون نظارت شورای نگهبان بر انتخابات مجلس مقرر می دارد: نظر شورای نگهبان در مورد ابطال یا توقف انتخابات قطعی است و لازم الاجراء و هیچ مقامی یا مرجعی دیگر حق ابطال یا متوقف کردن انتخابات را ندارد.

هم چنین درباره انتخابات ریاست جمهوری برای مثال ماده 62 تا 77 قانون انتخابات ریاست جمهوری مقرر می دارد که داوطلبان ریاست جمهوری زیر نظر کمیسیون تبلیغات که متشکل از وزیر کشور، دادستان کل کشور و رئیس صدا و سیما می باشد، حق تبلیغات سالم را با رعایت ضوابط قانونی از طریق رادیو، تلویزیون و مطبوعات و آگهی های تبلیغاتی خواهند داشت.در ماده 2 قانون نظارت شورای نگهبان بر انتخابات ریاست جمهوری آمده است: «شورای نگهبان قبل از شروع انتخابات دو نفر از اعضای خود و پنج نفر از افراد مسلمان و مطلع و مورد اعتماد و دارای حسن سابقه را با اکثریت مطلق آراء اعضای شورای نگهبان به عنوان هیأت مرکزی نظارت بر انتخابات ریاست جمهوری و سه نفر به عنوان عضو علی البدل انتخاب و به وزارت کشور معرفی می نماید. در مورد  انتخابات شوراهای اسلامی نیز قانون تشکیلات، وظایف و  انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران مصوب 1/3/75 و در مورد انتخابات مجلس خبرگان به قانون انتخابات و آئین نامه داخلی مجلس خبرگان مصوب 10/7/59 و اصلاحیه های بعدی آن و همچنین به آئین نامه اجرائی مصوب 18/7/61 شورای نگهبان و اصلاحیه های بعدی آن می توان مراجعه کرد،که درهمه آنهاضوابط علمی و کاربردی برای تحقق یک انتخابات شایسته را در زمینه های مختلف ومربوطه بیان داشته است، ودر اینجا فقط به ذکر عناوین آن به خاطر دوری گزیدن از تطویل نوشتار، اکتفا شد.

پی نوشت ها:
[1]. هاشمی، سید محمد، حقوق اسلامی جمهوری اسلامی ایران، انتشارات دادگستر، چاپ سوم، ج2، ص 117 و 118.
[2]. رجوع کنید: قاضی شریعت پناهی، بایسته های حقوقی اساسی، گفتار انتخابات قسمت اول.

منبع: مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه علمیه قم